Hipokalcemia – objawy i skutki niedoboru wapnia

Hipokalcemia, czyli niedobór wapnia, może prowadzić do tężyczki, ale daje też szereg innych, mniej typowych objawów. Jak ją rozpoznać? Jakie są jej przyczyny konsekwencje zdrowotne?

O hipokalcemii mówimy wówczas, gdy stężenie wapnia całkowitego w surowicy spada do wartości poniżej 2,25 mmol/l lub wapnia zjonizowanego poniżej 0,95 mmol/l^[1]. Przewlekła hipokalcemia może przebiegać bezobjawowo ze względu na prawidłowe (lub niemal prawidłowe) stężenie wapnia zjonizowanego^[2]. Jej ostra postać, która jest częsta, ale przemijająca, może pojawić się w wyniku stresu, emocji lub napadu paniki pod wpływem zbyt intensywnego oddychania^[3].

Czym jest hipokalcemia?

Jak już zostało wspomniane, hipokalcemia oznacza zbyt małe, a więc poniżej prawidłowego poziomu, stężenie wapnia we krwi. Wapń ma bardzo ważne znaczenie dla organizmu. Od jego ilości i stężenia zależy nie tylko zdrowie kości i zębów (zdecydowana większość tego pierwiastka, bo aż 98% znajduje się w kościach), ale również funkcjonowanie układu nerwowego, serca, mięśni^[4]. Hipokalcemia może mieć też związek z niedoborami witaminy D, która wpływa na prawidłowe wchłanianie wapnia i gospodarkę wapniowo-fosforanową.

Hipokalcemia może występować pod różnymi postaciami. Wyróżniamy hipokalcemię przejściową, do której dochodzi przy zmniejszeniu stężenia wapnia zjonizowanego. Może ona przebiegać praktycznie bezobjawowo. Ostro rozwijająca się hipokalcemia daje szereg mniej lub bardziej jednoznacznych symptomów — od tężyczki utajonej, po zmiany psychiczne, skórne, dolegliwości kardiologiczne, neurologiczne^[5].

Dlaczego dochodzi do hipokalcemii? Przyczyny

Przyczyny hipokalcemii mogą być różne. Do obniżenia stężenia wapnia w surowicy krwi dochodzi w wyniku upośledzenia wchłaniania z przewodu pokarmowego, niedoboru wapnia, witaminy D czy magnezu, nadmiernej utraty wapnia wraz z moczem, nadmiernego odkładania się wapnia w tkankach itd^[6].

Okazuje się, że poważnym problemem w Polsce jest obecnie niskie spożycie wapnia wraz z dietą. Dostarczane organizmowi ilości tego pierwiastka nie pokrywają dziennego zapotrzebowania. Polacy coraz mniej chętnie sięgają po mleko krowie i rozmaite przetwory mleczne, a to właśnie z nich wapń jest najlepiej przyswajalny. Do tego dochodzą niekorzystne nawyki żywieniowe polegające na całkowitej eliminacji niektórych produktów lub zbyt częste spożywanie żywności cechującej się korzystnym stosunkiem wapnia do fosforu (głównie żywność wysoko przetworzona), co skutkuje ujemnym bilansem wapniowym. Negatywny wpływ na zdrowie ma też nadmierne stosowanie soli kuchennej^[7].

Hipokalcemia może rozwinąć się u osób chorych na celiakię, chorobę Leśniowskiego-Crohna, chorobę wrzodową żołądka lub dwunastnicy, a także po resekcjach jelit czy u pacjentów długotrwale karmionych pozajelitowo. Wynika to z faktu, że wapń jest wchłaniany w dwunastnicy i w jelicie cienkim, a więc wszelkie upośledzenia błony śluzowej w tych obszarach mogą wpływać na ograniczenie jego wchłaniania^[8].

Ten stan może mieć też związek z niedoborem parathormonu (PTH), czyli hormonem wydzielanym przez przytarczyce. Może to nastąpić w wyniku pooperacyjnej niedoczynności przytarczyc (jedna z głównych przyczyn) w wyniku usunięcia, uszkodzenia lub niedokrwienia. Może też rozwinąć się po radioterapii szyi lub w wyniku przerzutów nowotworów. Do przyczyn zaliczamy też inne choroby, np. genetycznie uwarunkowane niedoczynności przytarczyc (stosunkowo rzadko) czy schorzenia autoimmunologiczne, sarkoidozę, amyloidozę itd^[9].

Inne choroby, w których przebiegu może dojść do hipokalcemii, to m.in. niewydolność nerek (szczególnie u pacjentów leczonych dializami),  zespół autoimmunologicznej niewydolności wielonarządowej, ostre zapalenie trzustki. Hipokalcemia może też rozwinąć się w wyniku stosowania niektórych leków, np. leków moczopędnych^[10].

Główne objawy hipokalcemii

Przy łagodnej i przewlekłej hipokalcemii pacjent może nie zauważyć wyraźnych objawów. Symptomy ujawniają się dopiero wtedy, gdy stężenie wapnia zmniejsza się do poziomu poniżej 1,9 mmol/l lub przy bardzo gwałtownym spadku stężenia w organizmie (np. przy zbyt intensywnym oddychaniu w sytuacji stresu lub napadu paniki). Pojawiają się wówczas objawy typowe dla tężyczki lub nadpobudliwości nerwowo-mięśniowej, takie jak:

• skurcze mięśni,
• drętwienie ust,
• skurcz krtani,
• drgawki,
• zmiany psychiczne,
• śpiączka.

W bardzo wielu przypadkach są one jednak mało charakterystyczne, więc mogą pojawić się trudności w jednoznacznym rozpoznaniu, szczególnie w przypadku hipokalcemii przejściowej^[11].

Ostro rozwijająca się hipokalcemia daje objawy typowe dla tężyczki jawnej lub utajonej albo równoważniki tężyczki: skurcz powiek, krtani, naczyń palców, naczyń trzewnych, naczyń wieńcowych. Mogą też pojawić się takie symptomy jak m.in.:

• zmiany psychiczne (nerwowość, depresja, psychozy),
• dolegliwości kardiologiczne^[12].

Przewlekła hipokalcemia powoduje:

• zmiany skórne (wypryski, łamliwość paznokci i włosów itp.),
• zaćmy,
• łysienie i choroby grzybicze (głównie przy wrodzonej niedoczynności przytarczyc),
• zaburzenia w obrębie kości śródręcza i śródstopia,
• zmiany neurologiczne^[13].

Jak rozpoznaje się hipokalcemię?

Objawy hipokalcemii bywają jednoznaczne, a niekiedy nie ujawniają się wcale, więc nie zawsze są łatwe w jednoznacznym rozpoznaniu. Podstawą diagnostyki jest oznaczenie stężenia wapnia w surowicy. Wykonanie tego badania jest konieczne w przypadku pojawienia się jakichkolwiek objawów tężyczkowych lub równoważników tężyczki, a także przy zmianach psychicznych czy neurologicznych. Prawdziwą hipokalcemię można rozpoznać jednak wyłącznie po potwierdzeniu obniżonego stężenia wapnia zjonizowanego.

Lekarz może zalecić diagnostykę pod tym kątem zarówno na podstawie zgłoszonych przez pacjenta objawów, jak i po przeanalizowaniu przyjmowanych przez niego leków, stosowanej diety czy informacji na temat nadmiernego spożycia alkoholu (w tym choroba alkoholowa). Badania mogą dotyczyć nie tylko wapnia, ale i witaminy D czy stężenia PTH. Oprócz tego może być niezbędne oznaczenie parametrów czynności nerek czy stężenia fosforanów^[14].

Jak przebiega leczenie hipokalcemia?

W przebiegu leczenia najważniejsze jest usunięcie przyczyny, która doprowadziła do hipokalcemii. Przewlekła hipokalcemia jest leczona przyczynowo. Przy napadach tężyczki podaje się dożylnie chlorek lub glukonian wapnia^[15]. Kluczowe znaczenie może mieć suplementacja wapnia i witaminy D. W obu przypadkach dawki ustalane są indywidualnie przez lekarza. Często okazuje się konieczne ograniczenie fosforanów w diecie. Ściśle należy monitorować równowagę wapniową oraz kwasowo-zasadową^[16]. Szczegółowy przebieg leczenia zawsze ustalany jest przez specjalistę i zależy od przyczyny, stanu zdrowia pacjenta, przyjmowanych przez niego leków itd.

Istotne znaczenie wapnia i witaminy D w profilaktyce hipokalcemii

Osoby, którzy są szczególnie narażone na wystąpienie hipokalcemii (głównie pacjenci z wyżej wymienionymi schorzeniami), powinny regularnie kontrolować stężenie wapnia we krwi i być pod stałą opieką lekarza. Jest to najlepszy sposób, aby możliwie jak najwcześniej wykryć ewentualne nieprawidłowości, zanim jeszcze pojawią się pierwsze objawy^[17].

Bardzo istotne jest zapewnienie organizmowi odpowiedniej ilości wapnia i witaminy D wraz z dietą, gdyż to właśnie te dwa składniki stanowią podstawę w profilaktyce hipokalcemii. Głównym źródłem dobrze przyswajalnego wapnia w diecie jest mleko i przetwory mleczne (m.in. napoje fermentowane jak kefir i jogurty czy sery). Oprócz tego pierwiastek ten w znacznych ilościach znajduje się w rybach i konserwach rybnych oraz niektórych produktach roślinnych, takich jak np. nasiona fasoli, natka pietruszki, szpinak, orzechy, migdały, soja^[18].

Najlepszym naturalnym źródłem witaminy D jest synteza skórna zachodząca pod wpływem promieni słonecznych. Podczas „kąpieli słonecznych” można zapewnić sobie większą część dziennego zapotrzebowania na ten cenny dla zdrowia składnik (przy spełnieniu określonych warunków). W produktach spożywczych występuje ona głównie w tłustych rybach morskich, mniejsze ilości w mleku, serach żółtych czy grzybach^[19].

 

^[1] Jakubas-Kwiatkowska W., Błachowicz A., Franek E., Hipokalcemia w praktyce klinicznej – przyczyny objawy leczenie, Choroby Serca i Naczyń 2005, tom 2, nr 4, 232–237, 2005 Via Medica, ISSN 1733–2346, s. 232.

^[2] Kokot F., Franek E., Drabczyk R., Hipokalcemia, https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.II.19.1.6.1., [dostęp: 8.06.2022]

^[3] Drabczyk R., Niedobór wapnia (hipokalcemia): przyczyny, objawy i leczenie, https://www.mp.pl/pacjent/objawy/176020,hipokalcemia, [dostęp: 8.06.2022]

^[4] Tamże.

^[5] Cyt. Jakubas-Kwiatkowska W., Błachowicz A., Franek E., Hipokalcemia w praktyce klinicznej…, s. 235-236.

^[6] Tamże, s. 232.

^[7] Tamże, s. 232.

^[8] Tamże, s. 232.

^[9] Cyt. Drabczyk R., Niedobór wapnia (hipokalcemia): przyczyny…

^[10] Cyt. Jakubas-Kwiatkowska W., Błachowicz A., Franek E., Hipokalcemia w praktyce klinicznej…, s. 235.

^[11] Tamże, s. 235.

^[12] Tamże, s. 235.

^[13] Tamże, s. 235-236.

^[14] Tamże, s. 236.

^[15] Tamże, s. 236.

^[16] Tamże, s. 236.

^[17] Cyt. Drabczyk R., Niedobór wapnia (hipokalcemia): przyczyny…

^[18] Przygoda B., Wapń, https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/73823,wapn, [dostęp: 8.06.2022]

^[19] Wnęk D., Witamina D – skutki jej niedoboru i nadmiaru oraz źródła pokarmowe, https://www.mp.pl/pacjent/dieta/zasady/62906,witamina-d, [dostęp: 8.06.2022]